بررسی تکوین جنبش تنباکوی ایران با تأکید بر نظریۀ مارگارت آرچر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی، گروه علوم اجتماعی، دانشکدۀ حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.

2 کارشناس‌ارشد طراحی فرش، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.

چکیده

چکیده
تاریخ حاکی از آن است که از عصر باستان تا دورة معاصر، ساختار سیاسی در ایران، استبدادی بوده است. در این شیوة حکومتی، مردم هیچ گونه مشارکتی در ادارة امور کشور ندارند. بررسی‌ها نشان می دهد، برای اولین بار در تاریخ ایران در جنبش تنباکو، این رابطة سیاسی بین مردم و حکومت به هم خورد. در این جنبش، مردم ایران نسبت به یک امر سیاسی، در مقابل حکومت استبدادی دست به اعتراضی گسترده زدند و از این تاریخ به بعد رابطة بین مردم  و حکومت دستخوش تغییر شد. در این راستا، این پژوهش به دنبال پاسخ‌گویی به این سؤال بود: فرایند تکوین جنبش تنباکو بر‌اساس نظریة تلفیقی مارگارت آرچر به چه شکل است؟ روش تحقیق در این پژوهش توصیفی-تحلیلی بوده و پژوهش از نوع تحقیقات کیفی است. گردآوری اطلاعات با استفاده از منابع کتابخانه‌ای صورت گرفته است. ابزار گردآوری اطلاعات، کتاب‌های دست اول مرتبط و سایر مقالات معتبر علمی بوده است. نتایج این پژوهش نشان داد که واگذاری امتیاز تنباکو هنگامی بود که سال‌ها قبل‌تر از آن یک رابطة دیالکتیکی بین روشنفکران سیاسی و حکومت آغاز شده بود. این رابطة دیالکتیکی در پی شکست ایرانیان از جنگ با روس‌ها آغاز و در دهة آخر حکومت ناصرالدین شاه به اوج خود رسیده بود. روشنفکران در یک رابطة دیالکتیکی، به‌ویژه به شیوة حکومت استبدادی ناصرالدین شاه انتقادات جدی وارد می‌کردند. حال در دل این انتقادات و در پی واگذاری امتیار تنباکو، شکل‌گیری این جنبش، ابتدا براساس خودآگاهی نیروهای سیاسی داخلی مانند روشنفکران آغاز و نشر این خودآگاهی منجر به اتحاد نیروهای داخلی دیگر مانند کنش‌گران قدرتمند اقتصادی و دینی شد و متعاقب این اتحاد، کنش‌گران عادی نیز به تبعیت از این سه گروه قدرتمند، در مقابل دربار باهم به ائتلافی محکم به رهبری علما دست یافتند. ائتلاف نیروهای داخلی در کنار مخالفت دولت روسیه در جهت منافع خود با انعقاد این قرارداد، موجب ایجاد فشار بر علیة حکومت استبدادی شد و نهایتاً ناصرالدین شاه مجبور شد تا ابطال قرارداد انحصاری تنباکو را اعلام نماید.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Investigation of the Morphogenesis of Iran’s Tobacco Movement through the Lens of Margaret Archer’s Theory

نویسندگان [English]

  • Mirdavood Hashemi 1
  • Moloud Eqhbali 2
1 Ph.D. Student of Sociology, Department of Social Sciences, Faculty of Law and Social Sciences, Tabriz University, Tabriz, Iran.
2 Master of Carpet Design, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran.
چکیده [English]

Abstract
History shows that from ancient times to the present, the political system of Iran has remained authoritarian. The people have not been given a role in the administration of the country’s affairs in this style of government. According to investigations, the tobacco movement disrupted the political connection between the people and the government for the first time in Iran’s history. In this movement, the Iranian people began a major protest against a political problem to stand against the authoritarian government, and the relationship between the people and the government changed as a result. In this regard, the current study aims to provide a solution to this topic. What is the formation process of the tobacco movement through the lens of Margaret Archer’s integrated theory? The research is descriptive-analytical and qualitative. The data were collected using the library method from first-hand books and other valid scientific articles. The findings of this study revealed that before the tobacco concession was given, a dialectical interaction between political intellectuals and the government had begun. The interaction was launched after Iranians were defeated in the Russian war, and it peaked in the final decade of Naseruddin Shah’s reign. Intellectuals made strong criticisms of Naser al-Din Shah’s dictatorial government in a dialectical connection. Now, amid these criticisms and following the handover of tobacco concessions, the formation of this movement was first based on the self-awareness of domestic political forces such as intellectuals, and the publication of this self-awareness made other internal forces such as powerful economic and religious activists united. Upon such an alliance, ordinary activists influenced by these three powerful groups formed a formidable alliance in front of the court under the leadership of the intellectuals. The coalition of internal forces, along with the opposition of the Russian government to its interests, created pressure against the authoritarian government, and Nasir al-Din Shah was eventually compelled to announce that the tobacco monopoly contract was canceled.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iranian tobacco movement
  • Qajar Despotism
  • Morphogenesis
  • Structure and Action
  • Archer’s Integrated Approach
  • آبراهامیان، یرواند. (1380). ایران بین دو انقلاب: از مشروطه تا انقلاب اسلامی (ترجمة کاظم فیروزمند، حسن شمس‌آوری و محسن مدیر شانه‌چی). چاپ چهارم. تهران: مرکز.‌

    • آدمیت، فریدون. (1351). اندیشة ترقی و حکومت قانون: عصر سپهسالار. تهران: خوارزمی.
    • آژند، یعقوب. (1367). قیام تنباکو. تهران: امیرکبیر.
    • امانت، عباس. (1385). قبلة عالم ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران (1247-1313) (ترجمة حسن کامشاد). چاپ سوم. تهران: کارنامه.
    • باقری، شهلا و نظریان، رضا. (1397). رهاورد جامعه‌شناس مسلمان در تنقیح دوگانة ساختار و عاملیت (بررسی موردی سه نظریه). تحقیقات بنیادین علوم انسانی، 4(1)، 93-118.
    • بهنام، جمشید. (1391). ایرانیان و اندیشة تجدد. چاپ چهارم. تهران: فروزان روز.
    • توحید فام، محمد و حسینیان امیری، مرضیه. (1388). فراسوی کنش و ساختار. تهران: گام نو.
    • تیموری، ابراهیم. (1361). تحریم تنباکو: اولین مقاومت منفی در ایران. چاپ سوم. تهران: سپهر.
    • پارکر، جان. (1383). ساختاربندی (ترجمة امیرعباس سعیدی‌پور). تهران: آشتیان.
    • پارکر، جان. (1386). ساخت‌یابی (ترجمة حسین قاضیان). تهران: نی.
    • حسین طلایی، پرویز و نجفیان رضوی، لیلا. (1390). علل گرایش به ترجمة کتاب‌های تاریخی در عصر قاجار (با نگاهی به جریان‌های عمدة ترجمه در ایران. پژوهش‌نامة انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی، 11(22)، 1-14.
    • سلیمان‌نژاد، فرهاد و همکاران. (1402). طلایه‌دار مدرنیسم سیاسی در ایران: میرزا فتحعلی آخوندزاده. تهران: اگر.
    • سلیمی، ابتهاج. (1390). مستشاران خارجی در ایران (از آغاز ورود تا سلطنت محمدشاه قاجار). فصلنامة تاریخ روابط خارجی، 12(47)، 77-96.
    • شجاعی‌زند، علیرضا و فرهنگی، مهرداد. (1400). جنبش تنباکو و پیدایی «مردم» در عرصة سیاست. جامعه‌شناسی تاریخی، 13(1)، 195-218.
    • شفیعی سروستانی، مسعود. (1397). نقش و کارکرد حرم مطهر احمدبن‌موسی‌الکاظم شاه‌چراغ در تحولات سیاسی و اجتماعی شیراز در جنبش‌های تنباکو و مشروطیت. رهیافت فرهنگ دینی، 1(1)، 105-120.
    • شمیم، علی اصغر. (1389). ایران در دورة سلطنت قاجار. چاپ دوم. تهران: بهزاد.
    • علم، محمدرضا و رضوی سوسن، زهرا. (1392). بررسی نقش زنان در جنبش تنباکو. روان‌شناسی فرهنگی زن (زن و فرهنگ سابق)، 4(15)، 71-78.
    • فولادی، داراب. (1394). بررسی مقایسه‌ای نقش روسیه و انگلستان در دو جنبش اجتماعی معاصر ایران: جنبش تنباکو و جنبش مشروطیت. علوم سیاسی، 11(30)، 35-52.
    • فی، برایان. (1381). فلسفة امروزین علوم اجتماعی: نگرشی چند فرهنگی (ترجمة خشایار دیهیمی). تهران: طرح نو.
    • قاضی مرادی، حسن. (1387). استبداد در ایران. تهران: اختران.
    • گلابی، فاطمه؛ بوداقی، علی و علی‌پور، پروین. (1394). مروری تحلیلی بر تلفیق عاملیت و ساختار در اندیشة پیربوردیو. پژوهش‌های جامعه‌شناختی معاصر، 4(6)،117-143.
    • هاشمی، میرداود و گلابی، فاطمه. (1401). فرایند تلفیق در نظریة ریخت‌یابی مارگارت آرچر. روش‌‍شناسی علوم انسانی، 28(112) ، 79-95.
    • کاتوزیان، محمدعلی. (1379). دولت و جامعه در ایران: انقراض قاجار و استقرار پهلوی (ترجمة حسن افشار). تهران: مرکز.
    • کدی، نیکی ر. (1356). تحریم تنباکو در ایران (ترجمة شاهرخ قائم‌مقامی). نیویورک: مؤسسه انتشارات فرانکلین.
    • کربلائی، حسن. (1361). قرارداد رژی 1890 م یا تاریخ انحصار دخانیه در سال 1309 ه.ق. چاپ دوم، تهران: مبارزان.
    • کرزن، جورج ناتانیل. (1380). ایران و قضیة ایران (ترجمة وحید مازندرانی). چاپ پنجم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    • گیدنز، آنتونی. (1383). چشم‌اندازهای جهانی (ترجمة محمدرضا جلائی‌پور). تهران: طرح نو.
    • مرشدی‌زاد، علی؛ کشاورز شکری، عباس و احمدپور ترکمانی، بابک. (1389). بسیج و اقدام سیاسی در نهضت تنباکو (1270-1269). دانش سیاسی، 6(2)، 177-206.
    • مظاهری، ابوذر. (1398). بزرگ‌نمایی نقش بیگانگان در نهضت تحریم تنباکو و تأثیر آن بر تاریخ‌نگاری نهضت. مطالعات انقلاب اسلامی، 16(59)، 133-154.
    • میرسجادی، محمدکاظم. (1386). میرزای شیرازی. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
    • ناطق، هما. (1373). بازرگانان: در داد و ستد با بانک شاهی و رژی تنباکو (بر پایة آرشیو امین‌الضرب). چاپ دوم. تهران: توس.
    •  
    • Archer, M. (1979). Social Origins of Educational Systems. Beverly Hills, CA: Sage.
    • Archer, M. (2002). Realism and the Problem of Agency. Journal of Critical Realisms, 5, 11-20.
    • Archer, M. (2010). Morphogenesis Versus Structuration: on Combining Structure and Action. The British Journal of Sociology, 33(4), 455-483.
    • Archer, M., & Morgan, J. (2020). Contributions to Realist Social Theory: An Interview with Margaret S. Archer. Journal of Critical Realism, 19(2), 179–200.
    • Harvey, D. L. (2002). Agency and community: A critical realist paradigm. Journal for the Theory of Social Behaviour, 32(2), 163–194.
    • King A. (2010). The odd couple: Margaret Archer, Anthony Giddens and British social theory. The British Journal of Sociology: shaping Sociology Over 60 Years, 61(1), 253-260.